Η
απαίτηση συμφωνίας αρχών και πράξεων δεν σημαίνει ότι ο αριστερός πρέπει να ζει
μοναστική ζωή και να αρνείται τις ανέσεις και τις ομορφιές της ζωής. Αλλά έχει
ελάχιστη ηθική υποχρέωση να ζει με μετριοπάθεια και ταπεινότητα, να αποφεύγει
την επίδειξη πλούτου και χλιδής και να δίνει μέρος της περιουσίας που δεν
χρειάζεται σε ανθρώπους που υποφέρουν και σε κινήματα που αγωνίζονται για την
ανατροπή της ανισότητας.
Γίνεται να είσαι αριστερός, σοσιαλιστής και πλούσιος; Αν αγωνίζεσαι για την κοινωνική ισότητα, επιτρέπεται να αποτελείς κραυγαλέο παράδειγμα ανισότητας; Μήπως πρέπει οι πλούσιοι αριστεροί να δώσουν μεγάλο μέρος της περιουσίας τους στους φτωχούς; Το ερώτημα αυτό δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την αριστερή δημόσια σφαίρα. Η συζήτηση για το «ηθικό πλεονέκτημα» της Αριστεράς δεν ασχολήθηκε με την ηθική των πλούσιων ηγετών της.
Ελλάδα, οι champagne socialists ή η γαλλική gauche de caviar αποτελούν συκοφαντικό δημιούργημα και αντικείμενο χλεύης της Δεξιάς. Η υποτιθέμενη άποψή τους ότι πρέπει όλοι και όχι μόνον οι πλούσιοι να πίνουν σαμπάνια, μια γελοία αντιστροφή των αποτυχημένων οικονομικών του trickle down σε οικονομικά του trickle up, δεν έχει σχέση με καμιάς μορφής Αριστερά.
Απάντηση στο πρώτο ερώτημα δίνει μια απαρίθμηση των πλούσιων αριστερών. Αρκετές ηγετικές προσωπικότητες προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες. Ο εργοστασιάρχης και μεγαλοαστός Φρίντριχ Ενγκελς, ένας από τους πατέρες του σοσιαλισμού, ξεκίνησε μια σημαντική και πολυάριθμη παράδοση εύπορων με αριστερή ιδεολογία. Τα εκπαιδευτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά προσόντα που δίνει η πλούσια καταγωγή βοηθούν στην ανάδειξη και επιτυχία των διαδόχων σε όλους τους τομείς της ζωής. Τα παιδιά των πλουσίων κληρονομούν ένα «πολιτισμικό κεφάλαιο» που τα προετοιμάζει για επαγγελματικές επιτυχίες και πολιτικές νίκες αν δεν επιλέξουν την ανεπάγγελτη ευμάρεια. Ενας πλούσιος συγγενής που με ήθελε συνεργάτη στις επιχειρήσεις του, ενώ εγώ ενδιαφερόμουν για το Πανεπιστήμιο και την Αριστερά, μου έλεγε: «Πλούτισε πρώτα και μετά γίνεσαι αριστερός, έτσι οι ιδέες σου θα έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας».
Στις δεκαετίες των μεγάλων εξεγέρσεων, σε μας την περίοδο της δικτατορίας, πολλοί πλούσιοι νέοι άκουσαν περί ισότητας και δικαιοσύνης για πρώτη φορά στα αριστοκρατικά σχολεία και τα εξεγερμένα πανεπιστήμια και «πρόδωσαν» την τάξη τους μπαίνοντας σε αριστερές οργανώσεις. Πολλά στελέχη του αντιστασιακού «Ρήγα Φεραίου» και της ΚΝΕ άκουσαν για τον μαρξισμό και στρατολογήθηκαν στην Αριστερά στο Κολλέγιο Αθηνών, άβατο ναό της αστικής παιδείας. Η γενιά των boomers προετοιμάστηκε για τις θέσεις ηγεσίας που την περίμεναν διαβάζοντας Μαρξ, Γκράμσι και Αλτουσέρ. Για πολλούς βέβαια η ταξική «προδοσία» ήταν μια ανεμελιά των νιάτων. Σύντομα γύρισαν στα αναμενόμενα κληρονομικά προνόμια.
Οι κλασικοί του μαρξισμού επικέντρωναν την κριτική τους στην εκμεταλλευτική κοινωνική δομή. Δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τα άτομα που επωφελούνται από την αδικία. Για τον Μαρξ και τον Ενγκελς ο καπιταλισμός θα κατέρρεε κάτω από το βάρος των αντιφάσεών του. Η εστίαση στον πλούτο κάποιων αποσπά την προσοχή από το πραγματικό ζήτημα της αλλαγής του κοινωνικού συστήματος που δημιουργεί τις ανισότητες εξουσίας και πλούτου. Ο καπιταλισμός δεν χρειάζεται ανήθικα ή σκληρά αφεντικά, η εκμετάλλευση είναι αποτέλεσμα των παραγωγικών σχέσεων, όχι της διαγωγής των καπιταλιστών. Οι σοσιαλιστές δεν χρειάζεται να ασχολούνται με την προσωπική ηθική αλλά να επισπεύδουν την αναπόφευκτη επανάσταση. Ο ηθικισμός και οι προσωπικές επιθέσεις είναι αστική αρρώστια και χάσιμο χρόνου. Οι προτεστάντες καπιταλιστές, κατά τον Μαξ Βέμπερ, είναι ηθικοί, πειθαρχημένοι και φιλάνθρωποι. Οπως έλεγε ο Αμερικανός βαρόνος του χάλυβα Andrew Carnegie «όποιος πεθαίνει πλούσιος, πεθαίνει ντροπιασμένος». Ο Οσκαρ Ουάιλντ ερμήνευε διαφορετικά την καπιταλιστική φιλανθρωπία: «Οι χειρότεροι δουλοκτήτες ήταν ευγενικοί με τους δούλους τους γιατί έτσι τους εμπόδιζαν να συνειδητοποιήσουν το σύστημα που τους καταπίεζε».
Οταν οι μαρξιστές σταμάτησαν να πιστεύουν στην αδήριτη πορεία της Ιστορίας και την αναπόφευκτη έλευση του σοσιαλισμού, η ηθική της σχέσης πλούτου και Αριστεράς ήρθε στο προσκήνιο και είναι κεντρικό θέμα συζήτησης στην Ευρώπη. Η αστική καταγωγή και η αριστοκρατική παιδεία αποκρύπτονται γιατί δημιουργούν ενοχές στους αριστερούς. Ο μεγάλος μαρξιστής φιλόσοφος Τζέρι Κόεν στις διάσημες διαλέξεις του (αργότερα βιβλίο) με τίτλο «If You’ re an Egalitarian, How Come You’ re so Rich?» ξεκινάει από τη διαπίστωση ότι πολλοί πλούσιοι σοσιαλιστές δεν πιστεύουν πως η στράτευσή τους απαιτεί να δίνουν μέρος της περιουσίας τους. Ο Κόεν εξετάζει τα ηθικά επιχειρήματα που μπορεί να επικαλεστεί ο πλούσιος αριστερός. Μπορεί να υποστηρίξει ότι ο αγώνας για μια δίκαιη κοινωνία δεν επηρεάζει τη συμπεριφορά στην καπιταλιστική κοινωνία που προωθεί τις ανισότητες. Η απόκτηση και η διατήρηση του μεγάλου πλούτου είτε κληρονομικά είτε από το έργο του πλουσίου αντανακλούν την υπάρχουσα ανισότητα εξουσίας. Μπορεί να ισχυριστεί επίσης ότι η απάρνηση του πλούτου δεν επηρεάζει τη δομική κυριαρχία, μια και η φιλανθρωπία δεν βοηθάει στην εξάλειψη των ανισοτήτων. Αν το πρόβλημα είναι συστημικό και οι πλούσιοι απλά επιδιώκουν τα ταξικά τους συμφέροντα, τότε το ερώτημα αν είναι ηθικό να διατηρούν οι αριστεροί τον πλούτο τους είναι αδιάφορο (επειδή οι ατομικές αποφάσεις δεν επηρεάζουν τη δομική ανισότητα) και ασυνάρτητο (επειδή η ιδέα ενός ηθικού ή ανήθικου καπιταλιστή δεν έχει νόημα στο μαρξιστικό πλαίσιο).
Καμία απάντηση δεν είναι πειστική. Η ηθική στάση του πλούσιου σοσιαλιστή είναι να προσφέρει ένα μέρος του πλούτου του. Δεν αρκεί η επιχειρηματολογία για μια δίκαιη κοινωνία. Η ηθική συνέπεια απαιτεί να κάνει πράξη τις αρχές του. Διαφορετικά είναι υποκριτής, δηλαδή η συμπεριφορά του έρχεται σε αντίθεση, συνειδητά ή ασυνείδητα, με τις διακηρυγμένες αρχές του. Ολοι βέβαια γινόμαστε υποκριτές με την κυριολεκτική έννοια του όρου κάποια στιγμή. Αλλά για τον αριστερό (ηγέτη) το πρόβλημα είναι διαφορετικό. Πώς χτίζονται η εμπιστοσύνη και η αλληλεγγύη όταν η συμπεριφορά απέχει από τις αρχές σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ο αριστερός είναι τίμιος ή καλός ή κακός ηθοποιός, κάποιος που υπηρετεί διπλά την υποκριτική τέχνη; Πώς μπορούμε να κρίνουμε αν πιστεύει αυτά που λέει ή είναι απλά ένας κυνικός που επιδιώκει τον θαυμασμό ή ένας εγωκεντρικός αναποφάσιστος που υποστηρίζει αρχές όσο δεν τον αγγίζουν αλλά τις εγκαταλείπει τη στιγμή της δύσκολης απόφασης;
Η διαφορά λόγων και έργων μπορεί να ερμηνευτεί από τους δεξιούς ως έμπρακτη επιβεβαίωση της πίστης του Μητσοτάκη ότι η ανθρώπινη φύση είναι ανταγωνιστική, κτητική και άπληστη. Αυτή η πίστη οδηγεί στην ελληνική διαφθορά και διαπλοκή των δεξιών πολιτικών με τα μεγάλα συμφέροντα και στο διαρκές καπιταλιστικό «πλιάτσικο» σε αντίθεση με τους «τίμιους» καπιταλιστές του Βέμπερ. Αλλά η θεωρία είναι πλήρως λαθεμένη, η πράξη πλήρως ανήθικη. Δεν γίνεται ένας αριστερός να ζει ως εκφραστής της ανύπαρκτης «φυσικής» ανισότητας, φύλου συκής για την καταλήστευση του κοινωνικού πλούτου.
Αν οι αριστεροί δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις που αντανακλούν τις αξίες τους στην προσωπική τους ζωή, πώς μπορούν να ζητήσουν από τον κόσμο να πιστέψει ότι θα πάρουν τις σωστές αποφάσεις για τη χώρα; Ιδανικά, οι αξίες που διακηρύσσονται στρατηγικά και ρητορικά πρέπει να καθοδηγούν τις προσωπικές επιλογές και τις σχέσεις με τους άλλους. Οι πολιτικές απόψεις δεν έχουν ηθικό βάρος και η διακήρυξη αξιών δεν έχει νόημα αν δεν ζούμε σύμφωνα με αυτές. Βέβαια η απαίτηση συμφωνίας αρχών και πράξεων δεν σημαίνει ότι ο αριστερός πρέπει να ζει μοναστική ζωή και να αρνείται τις ανέσεις και ομορφιές της ζωής. Αλλά έχει ελάχιστη ηθική υποχρέωση να ζει με μετριοπάθεια και ταπεινότητα, να αποφεύγει την επίδειξη πλούτου και χλιδής και να δίνει μέρος της περιουσίας που δεν χρειάζεται σε ανθρώπους που υποφέρουν και σε κινήματα που αγωνίζονται για την ανατροπή της ανισότητας.
* Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου
** Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα των Συντακτών
https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/436157_aristera-kai-ployti
Γίνεται να είσαι αριστερός, σοσιαλιστής και πλούσιος; Αν αγωνίζεσαι για την κοινωνική ισότητα, επιτρέπεται να αποτελείς κραυγαλέο παράδειγμα ανισότητας; Μήπως πρέπει οι πλούσιοι αριστεροί να δώσουν μεγάλο μέρος της περιουσίας τους στους φτωχούς; Το ερώτημα αυτό δεν έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την αριστερή δημόσια σφαίρα. Η συζήτηση για το «ηθικό πλεονέκτημα» της Αριστεράς δεν ασχολήθηκε με την ηθική των πλούσιων ηγετών της.
Ελλάδα, οι champagne socialists ή η γαλλική gauche de caviar αποτελούν συκοφαντικό δημιούργημα και αντικείμενο χλεύης της Δεξιάς. Η υποτιθέμενη άποψή τους ότι πρέπει όλοι και όχι μόνον οι πλούσιοι να πίνουν σαμπάνια, μια γελοία αντιστροφή των αποτυχημένων οικονομικών του trickle down σε οικονομικά του trickle up, δεν έχει σχέση με καμιάς μορφής Αριστερά.
Απάντηση στο πρώτο ερώτημα δίνει μια απαρίθμηση των πλούσιων αριστερών. Αρκετές ηγετικές προσωπικότητες προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες. Ο εργοστασιάρχης και μεγαλοαστός Φρίντριχ Ενγκελς, ένας από τους πατέρες του σοσιαλισμού, ξεκίνησε μια σημαντική και πολυάριθμη παράδοση εύπορων με αριστερή ιδεολογία. Τα εκπαιδευτικά, κοινωνικά και πολιτισμικά προσόντα που δίνει η πλούσια καταγωγή βοηθούν στην ανάδειξη και επιτυχία των διαδόχων σε όλους τους τομείς της ζωής. Τα παιδιά των πλουσίων κληρονομούν ένα «πολιτισμικό κεφάλαιο» που τα προετοιμάζει για επαγγελματικές επιτυχίες και πολιτικές νίκες αν δεν επιλέξουν την ανεπάγγελτη ευμάρεια. Ενας πλούσιος συγγενής που με ήθελε συνεργάτη στις επιχειρήσεις του, ενώ εγώ ενδιαφερόμουν για το Πανεπιστήμιο και την Αριστερά, μου έλεγε: «Πλούτισε πρώτα και μετά γίνεσαι αριστερός, έτσι οι ιδέες σου θα έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα επιτυχίας».
Στις δεκαετίες των μεγάλων εξεγέρσεων, σε μας την περίοδο της δικτατορίας, πολλοί πλούσιοι νέοι άκουσαν περί ισότητας και δικαιοσύνης για πρώτη φορά στα αριστοκρατικά σχολεία και τα εξεγερμένα πανεπιστήμια και «πρόδωσαν» την τάξη τους μπαίνοντας σε αριστερές οργανώσεις. Πολλά στελέχη του αντιστασιακού «Ρήγα Φεραίου» και της ΚΝΕ άκουσαν για τον μαρξισμό και στρατολογήθηκαν στην Αριστερά στο Κολλέγιο Αθηνών, άβατο ναό της αστικής παιδείας. Η γενιά των boomers προετοιμάστηκε για τις θέσεις ηγεσίας που την περίμεναν διαβάζοντας Μαρξ, Γκράμσι και Αλτουσέρ. Για πολλούς βέβαια η ταξική «προδοσία» ήταν μια ανεμελιά των νιάτων. Σύντομα γύρισαν στα αναμενόμενα κληρονομικά προνόμια.
Οι κλασικοί του μαρξισμού επικέντρωναν την κριτική τους στην εκμεταλλευτική κοινωνική δομή. Δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα με τα άτομα που επωφελούνται από την αδικία. Για τον Μαρξ και τον Ενγκελς ο καπιταλισμός θα κατέρρεε κάτω από το βάρος των αντιφάσεών του. Η εστίαση στον πλούτο κάποιων αποσπά την προσοχή από το πραγματικό ζήτημα της αλλαγής του κοινωνικού συστήματος που δημιουργεί τις ανισότητες εξουσίας και πλούτου. Ο καπιταλισμός δεν χρειάζεται ανήθικα ή σκληρά αφεντικά, η εκμετάλλευση είναι αποτέλεσμα των παραγωγικών σχέσεων, όχι της διαγωγής των καπιταλιστών. Οι σοσιαλιστές δεν χρειάζεται να ασχολούνται με την προσωπική ηθική αλλά να επισπεύδουν την αναπόφευκτη επανάσταση. Ο ηθικισμός και οι προσωπικές επιθέσεις είναι αστική αρρώστια και χάσιμο χρόνου. Οι προτεστάντες καπιταλιστές, κατά τον Μαξ Βέμπερ, είναι ηθικοί, πειθαρχημένοι και φιλάνθρωποι. Οπως έλεγε ο Αμερικανός βαρόνος του χάλυβα Andrew Carnegie «όποιος πεθαίνει πλούσιος, πεθαίνει ντροπιασμένος». Ο Οσκαρ Ουάιλντ ερμήνευε διαφορετικά την καπιταλιστική φιλανθρωπία: «Οι χειρότεροι δουλοκτήτες ήταν ευγενικοί με τους δούλους τους γιατί έτσι τους εμπόδιζαν να συνειδητοποιήσουν το σύστημα που τους καταπίεζε».
Οταν οι μαρξιστές σταμάτησαν να πιστεύουν στην αδήριτη πορεία της Ιστορίας και την αναπόφευκτη έλευση του σοσιαλισμού, η ηθική της σχέσης πλούτου και Αριστεράς ήρθε στο προσκήνιο και είναι κεντρικό θέμα συζήτησης στην Ευρώπη. Η αστική καταγωγή και η αριστοκρατική παιδεία αποκρύπτονται γιατί δημιουργούν ενοχές στους αριστερούς. Ο μεγάλος μαρξιστής φιλόσοφος Τζέρι Κόεν στις διάσημες διαλέξεις του (αργότερα βιβλίο) με τίτλο «If You’ re an Egalitarian, How Come You’ re so Rich?» ξεκινάει από τη διαπίστωση ότι πολλοί πλούσιοι σοσιαλιστές δεν πιστεύουν πως η στράτευσή τους απαιτεί να δίνουν μέρος της περιουσίας τους. Ο Κόεν εξετάζει τα ηθικά επιχειρήματα που μπορεί να επικαλεστεί ο πλούσιος αριστερός. Μπορεί να υποστηρίξει ότι ο αγώνας για μια δίκαιη κοινωνία δεν επηρεάζει τη συμπεριφορά στην καπιταλιστική κοινωνία που προωθεί τις ανισότητες. Η απόκτηση και η διατήρηση του μεγάλου πλούτου είτε κληρονομικά είτε από το έργο του πλουσίου αντανακλούν την υπάρχουσα ανισότητα εξουσίας. Μπορεί να ισχυριστεί επίσης ότι η απάρνηση του πλούτου δεν επηρεάζει τη δομική κυριαρχία, μια και η φιλανθρωπία δεν βοηθάει στην εξάλειψη των ανισοτήτων. Αν το πρόβλημα είναι συστημικό και οι πλούσιοι απλά επιδιώκουν τα ταξικά τους συμφέροντα, τότε το ερώτημα αν είναι ηθικό να διατηρούν οι αριστεροί τον πλούτο τους είναι αδιάφορο (επειδή οι ατομικές αποφάσεις δεν επηρεάζουν τη δομική ανισότητα) και ασυνάρτητο (επειδή η ιδέα ενός ηθικού ή ανήθικου καπιταλιστή δεν έχει νόημα στο μαρξιστικό πλαίσιο).
Καμία απάντηση δεν είναι πειστική. Η ηθική στάση του πλούσιου σοσιαλιστή είναι να προσφέρει ένα μέρος του πλούτου του. Δεν αρκεί η επιχειρηματολογία για μια δίκαιη κοινωνία. Η ηθική συνέπεια απαιτεί να κάνει πράξη τις αρχές του. Διαφορετικά είναι υποκριτής, δηλαδή η συμπεριφορά του έρχεται σε αντίθεση, συνειδητά ή ασυνείδητα, με τις διακηρυγμένες αρχές του. Ολοι βέβαια γινόμαστε υποκριτές με την κυριολεκτική έννοια του όρου κάποια στιγμή. Αλλά για τον αριστερό (ηγέτη) το πρόβλημα είναι διαφορετικό. Πώς χτίζονται η εμπιστοσύνη και η αλληλεγγύη όταν η συμπεριφορά απέχει από τις αρχές σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ο αριστερός είναι τίμιος ή καλός ή κακός ηθοποιός, κάποιος που υπηρετεί διπλά την υποκριτική τέχνη; Πώς μπορούμε να κρίνουμε αν πιστεύει αυτά που λέει ή είναι απλά ένας κυνικός που επιδιώκει τον θαυμασμό ή ένας εγωκεντρικός αναποφάσιστος που υποστηρίζει αρχές όσο δεν τον αγγίζουν αλλά τις εγκαταλείπει τη στιγμή της δύσκολης απόφασης;
Η διαφορά λόγων και έργων μπορεί να ερμηνευτεί από τους δεξιούς ως έμπρακτη επιβεβαίωση της πίστης του Μητσοτάκη ότι η ανθρώπινη φύση είναι ανταγωνιστική, κτητική και άπληστη. Αυτή η πίστη οδηγεί στην ελληνική διαφθορά και διαπλοκή των δεξιών πολιτικών με τα μεγάλα συμφέροντα και στο διαρκές καπιταλιστικό «πλιάτσικο» σε αντίθεση με τους «τίμιους» καπιταλιστές του Βέμπερ. Αλλά η θεωρία είναι πλήρως λαθεμένη, η πράξη πλήρως ανήθικη. Δεν γίνεται ένας αριστερός να ζει ως εκφραστής της ανύπαρκτης «φυσικής» ανισότητας, φύλου συκής για την καταλήστευση του κοινωνικού πλούτου.
Αν οι αριστεροί δεν μπορούν να πάρουν αποφάσεις που αντανακλούν τις αξίες τους στην προσωπική τους ζωή, πώς μπορούν να ζητήσουν από τον κόσμο να πιστέψει ότι θα πάρουν τις σωστές αποφάσεις για τη χώρα; Ιδανικά, οι αξίες που διακηρύσσονται στρατηγικά και ρητορικά πρέπει να καθοδηγούν τις προσωπικές επιλογές και τις σχέσεις με τους άλλους. Οι πολιτικές απόψεις δεν έχουν ηθικό βάρος και η διακήρυξη αξιών δεν έχει νόημα αν δεν ζούμε σύμφωνα με αυτές. Βέβαια η απαίτηση συμφωνίας αρχών και πράξεων δεν σημαίνει ότι ο αριστερός πρέπει να ζει μοναστική ζωή και να αρνείται τις ανέσεις και ομορφιές της ζωής. Αλλά έχει ελάχιστη ηθική υποχρέωση να ζει με μετριοπάθεια και ταπεινότητα, να αποφεύγει την επίδειξη πλούτου και χλιδής και να δίνει μέρος της περιουσίας που δεν χρειάζεται σε ανθρώπους που υποφέρουν και σε κινήματα που αγωνίζονται για την ανατροπή της ανισότητας.
* Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου
** Αναδημοσίευση από την Εφημερίδα των Συντακτών
https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/436157_aristera-kai-ployti
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου